جناب آقای بابایی دامت برکات وجوده

السلام علیکم پس از عرض سلام و تحیّت  موضوعاتیرا (۱) معیّن فرموده بودید که اینجانب در رابطه آنها مطالبی را بنویسم . با اینکه بنده عجز و قصور فکری داشته ، و هم از نظر مزاجی ضعیف و کسل هستم ، و هم بیش از امکانات خود مشغول نوشتن تفسیر ( روشن ) می باشم ، در عین حال چون مربوط بموضوعات قرآنی بود ، بطور اختصار جواب عرض می کنم .

اوّل – بنده از سابق علاقه بمباحث قرآنی داشتم ، و مقیّد بودم که روی دقّت و تحقیق کامل در وسع خودم ، مطالب را بررسی کنم ، و روی این برنامه در مرتبه اوّل رساله نوریّه مرحوم علّامه آقا شیخ محمّد هادی تهرانی نجفی را ترجمه و شرح کردم ( بنام اشعّه نور ) ، و سپس سوره های دیگری را شرح و تفسیر نوشتم که از آنها تفسیر سوره حشر در دو جلد که چاپ شده است ، و پس از آن شروع کردم بکتاب – التحقیق فی کلمات القرآن الکریم  (۲) ، که معانی حقیقی کلمات مستعمل در قرآن مجید ، روی عقیده خودم که در قرآن هست ، استخراج شده است ، و خصوصیّات آن کتاب در رساله – روش علمی در ترجمه و تفسیر – توضیح داده شده است .
و پس از توفیق پیدا کردن إتمام (۳) آن در چهارده جلد که چاپ شده است ، شروع کردم بتفسیری ( بنام (۴)  تفسیر روشن ) که یازده جلد آن نوشته شده است ، و جلد اوّل آن مطبوع است ، و در مقدمه آن خصوصیّات کتاب نوشته شده است .
و از امتیازات این تفسیر یکی آنکه در جمیع جهات ( لغات ، تفسیر ، ادبیّات ، احتمالات ، أقوال ) قاطع است ، و موردی برای تردید ندارد ، و نباید در کتاب آسمانی تردید و احتمال و اختلافی باشد .

دوّم – أخذ بظواهر (۵) قرآن مجید : اگر منظور ظواهر جملات و لغات و تعبیرات باشد که در میان عموم متفاهم است ، این معنی در هیچ کتاب علمی و دقیق صحیح و معقول نیست . زیرا کتابیکه محتوی دقایق مباحث و حقایق معارف و علوم انسانی باشد ، ممکن نیست در سطح عقول و أفهام عامّه تدوین بشود .
و مخصوصاً کتاب آسمانی که برای هدایت أفکار همه طبقات نازل میشود : لازم است طوری باشد که قابل پیاده شدن در وجود همه أفراد (۶) بوده ، و هرکسی در مقام خود بتواند از آن استفاده کند .
و استفاده کردن در سطح ظواهر جملات ، هرگز برای خواصّ و دانشمندان مفید و نتیجه بخش نخواهد بود .
و کتابیکه در ارتباط هدایت أفکار (۷) است ، قهراً از مسائل سوق أنفس (۸) بجهان (۹) ماورای مادّه ، و تربیت قلوب و تهذیب و تکمیل نفوس و از لطایف و دقایق عوالم ماورای طبیعت ، و مخصوصاً از مباحث مربوط بلاهوت (۱۰) بحث خواهد شد ، و این مطالب چگونه با ظواهر تعبیرات قابل تفاهم باشد .
و امّا تأویلات صحیح : لازم است بدلالت ألفاظ و از مصادیق کلمات و از مفاهیم کلّی آنها باشد ، و هر تأویلی را نباید مورد توجّه قرار داد .

سوم – تعارض ظاهری : برای رفع و حلّ این اشکال ، لازمست معانی حقیقی کلمات از لحاظ لغت معیّن شده ، و مفهوم کلّی و مصادیق آن کاملاً روشن گردد ، ( رجوع شود بکتاب (۱۱) التحقیق ) و سپس حقیقت آن مفهوم از لحاظ طبیعی و یا از جهت ماورای مادّه بدقّت رسیدگی و معیّن شود ، و در عین حال خصوصیّت و محدوده مفهوم آن أصل (۱۲) عقلی نیز در نظر گرفته شده ، و جهت تعارض برطرف شود .
و بطور مسلّم اگر طرفین هر دو قطعی و روشن و صریح باشند : لازم میشود ضوابط تعارض و ترجیح إجراء (۱۳) شود ، مانند قاعده تخییر .
و چنین تعارضی بسیار نادر واقع میشود که : با تحقیق برطرف خواهد شد .
و در این مورد رفع تعارض بوسیله تحقیق در دلالت أحد (۱۴) طرفین واقع خواهد شد .
و أمّا (۱۵) مرز حجیّت ظواهر قرآن مجید : تا جایی است که برخورد بدلیل قطعی عقلی و یا دلیل لفظی صریح مسلّم نباشد .
و در فهم این قاطعیّت ( عقلی و یا لفظی ) شرط است که آگاهی از حقایق و معارف إلهی (۱۶) ( بنحو (۱۷) شهود ) موجود باشد ، و آگاهی از راه تحصیلی و اکتسابی کافی نیست ، زیرا در معارف تحصیلی صدها اختلاف و إبهام (۱۸) وجود دارد ، و ممکن نیست حقایق إلهی را کما هو حقّه ، بدون شهود درک کرد .
و آنچه بنده یقین دارم اینکه : حقایق قرآن مجید از راه تحصیلی و نظری و علوم رسمی و استدلالی ، قابل درک نیست ، چنانکه از تفاسیر رسمی بجز اختلاف و ابهام چیزی در این مسائل بدست نمی آید .

و ما یعلم تأویله إلّا اللّه و الراسخون فی العلم

( آل عمران – ۷ ) .

چهارم – و امّا اختلاف تفاسیر و تأویلات : بطوریکه گفتیم از دو چیز حاصل می شود ، ( نرسیدن بمفهوم (۱۹) حقیقی کلمه از کلمات قرآن مجید ، و آگاه نشدن و بی اطلاعی از حقایق و معارف شهودی إلهی ) و درنتیجه واقعیّتها و حقایق مطابق أفکار و آراء شخصی تفسیر و ترجمه میشود .

فماذا بعدَ الحقّ إلّا الضلال فأنّی تُصرَفون

( یونس – ۳۲ )

پس هر تأویلی باید برگشت آن بمعنای حقیقی کلمه باشد ، و اگر نه نباید مورد توجّه واقع بشود ، و اقلاً باید انسان سکوت کند .
و تأویل : عبارتست از إرجاع (۲۰) مفهوم کلمه بمصادیق (۲۱) و مقاصدیکه منظور می شود ، بشرط قابل انطباق بودن آن مفهوم بمورد (۲۲) .
پس در تأویل شرط است که مفهوم حقیقی کلمه معلوم شود ، و در مرتبه دوّم باید آن مفهوم قابل انطباق بآن (۲۳) مورد تأویل گردد .

پنجم – مراتب هستی و تفسیر أنفسی (۲۴) : مراتب هستی یعنی تجلّیات تکوینی و ظهور موجودات در خارج مراتبی پیدا میکند که به ترتیب – مرتبه مجرّدات و عقول و أرواح (۲۵) – مرتبه ملائکه – و مرتبه انسان – و مرتبه حیوان – و مرتبه نباتات – و مرتبه جمادات است .
و این مراتب در وجود انسان از ابتدای تکوّن ظهور پیدا کرده ، و ( جمادی – نباتی – حیوانی – انسانی – مَلکی ، روحی ) تا میرسد بمقامیکه (۲۶) محو و فانی نور لاهوتی گردد .
این معنی یک حقیقتی است که : در مقام تجلّی هستی و پیدایش عوالم وجود ، در مراتب مختلف به ترتیب ظاهر میشود .
و در تجلّی کلمات نیز قهراً این مراتب دیده خواهد شد ، زیرا برگشت سخن خواه و ناخواه منطبق بمظاهر (۲۷) خارجی و تجلّیات هستی خواهد شد .
و در قرآن مجید که ظهور کلمات و تجلّی سخنان و آشکار شدن مطالب و مقاصد لاهوتی است ، قهراً این ارتباط و این مراتب و تجلّیات دیده خواهد شد ، زیرا برگشت کلام لفظی بکلمات أنفسی و خارجی و تکوینی باشد .
و برای توضیح گفته میشود که : مقام حقیقت لاهوت ، صرف حقّ بوده و هیچگونه اسم و صفت و خصوصیّتی در آنجا نیست ، چنانکه فرموده اند : کمال الاخلاص له نفی الصفات عنه – کمال اخلاص او نفی صفات است .
در مرتبه دوّم که : تجلّی و ظهور صفات ذاتی است : صفت حیات و علم تجلّی کرده ، و مرتبه أرواح (۲۸) مجرّده ظاهر شود .
و در مرتبه سوّم : تجلّی إراده و قدرت است که عقول ظاهر گردند .
و این سه مرتبه را مرتبه لاهوت باید نامید .
و در مرتبه چهارم : تجلّی صفات است با قید محدود بودن که أنواع (۲۹) ملائکه بوجود آمده و ظاهر می شوند ، و این مرتبه را ماورای مادّه و طبیعت گویند .
و در مرتبه پنجم : از مرحله أرواح بطبیعت (۳۰) و مادّه تعلّق پیدا کرده ، و عالم انسان پدید آید ( و نفختُ فیه من روحی ) که در اینجا محدودیّت پیدا شده و هم وابستگی بطبیعت پدید آید .
و در مرتبه بعد ( ششم و هفتم و هشتم ) تعلّق بمادّه (۳۱) بیشتر شده ، و جهت روحانیت تضعیف خواهد شد .
و در قرآن مجید نیز این هشت مرحله تجلّی خواهد کرد .
و بطون قرآن مجید همین نه مرحله از لاهوت و تجلّیات لاهوتی است که باید از راه رسوخ و شهود در آنها نظر شود ، نه دید ظاهری .

ششم – کلمه سبع در مکالمات عربی و مخصوصا در لسان آیات و روایات ، در مقام اشاره بکثرت (۳۲) استعمال میشود ، و سبعین مرتبه بالای سبع است ، رجوع شود به التحقیق – سبع .
و أمّا بطون قرآن مجید : گفته شد که تجلّیات و مرتبه ألفاظ (۳۳) پس از مرتبه تجلّی تکوینیّات خارجی است ، یعنی کلمات ناظر به تکوینیّات باشد ، و تا مرحله موجودات خارجی روشن نشود : مفاهیم الفاظ روشن نخواهد شد . و روشن شدن مفاهیم خارجی ، بسیار متفاوت است ، چنانکه در علوم حیوان شناسی ، گیاه شناسی ، ستاره شناسی ، زمین شناسی ، این معنی کاملاً روشن می شود ، و نظر بشناختن (۳۴) این موجودات است از لحاظ ارتباط آنها با ماورای طبیعت ، و نشان دادن آنها است عظمت و صفات قدرت و علم پروردگار متعال را .
پس هر چه در شناسایی این موجودات عمیقتر و در جهت نشان دادن آنها دقیقتر و نافذتر باشند : قهراً در مرحله بطون آیات کریمه قرآن مجید متوجّهتر (۳۵) و روشنتر خواهند شد ، مخصوصاً که در مراتب موجودات عوالم ماورای طبیعت ( چون روح و نفس و ملائکه و عقول ) صورت بگیرد .
و در این مورد مراتب عرضیه و طولیّه موجودات هر دو مورد نظر می شود . پس در رابطه معرفت پیدا کردن به این موجودات علوی و یا سفلی از مرتبه ابتدایی تا مراحل نهایی ، می توان مراتب بسیار زیادیرا (۳۶) بشمار آورده ، و طبقه بندی کرد ، و مراتب معنوی و بطنی از مراتب ظاهری بیشتر و وسیعتر و عمیقتر باشد .

هفتم – قول محیی الدین است که قرآن در روز قیامت دست نخورده و بکر محشور میشود : مقصود ایشان اشاره بهمان تجلّیات لفظی قرآن مجید و بطون سبعین است که إحاطه علمی و شهودی بآنها (۳۷) برای غیر خداوند متعال ممکن نیست ، و در حقیقت إحاطه بصفت ذاتی علم نامحدود إلهی باشد . و هرکسی در این جهت بآن اندازه ایکه خداوند متعال تعلیم فرموده است ، می تواند معرفت پیدا کند ، نه نامحدود .

آری کلمات خداوند متعال مظهر علم نامحدود او است – قل لَو کانَ البَحرُ مِداداً لکلمات ربّی لَنَفِد البحرُ قبل أن تَنفَد  کلماتُ ربّی و لَو جِئنا بمِثله مَدَدا    (کهف – ۱۰۹ ) .
و قیامت بمعنی فعلیّت پیدا کردن است ، و چون روزگار دنیا سپری شود ، هرکسی بآن اندازه ایکه در طول زندگی مادّی خود ( از علم و معرفت ، تحصیلی یا حضوری ، بدست آورده است ) محدود و محصور خواهد شد .
و تفاسیر هم در محدوده علم و معرفت شخص مفسّر نوشته میشود ، و زحمات همه آنان قابل تقدیر و تجلیل است .
و خود محیی الدین هم با آن مقام علمی ، چون به آیات قرآن مجید میرسد ، فکرش محدود شده ، و در هر موردی نمیتواند حقّ مطلب را اداء کند .

و قل ربِّ زِدْنی علماً

( طه – ۱۱۴ ) .

هشتم – محکم و متشابه : محکم بمعنی قطعی و یقینی و متقن است ، و در مقابل آن متشابه است که صریح و روشن نشده ، و وجوه مختلفی پیدا کند .
البتّه روشن بودن و وجوه مختلف پیدا کردن با فهم و نظر و معرفت أشخاص (۳۸) فرق میکند ، و بطور مسلّم بسیاری از متشابهات در نظر أفراد با معرفت روشن و متقن است ، و بسیار از محکمات نیز در مقابل فهم أفراد عادی متشابه میشود .
و هر اندازه ایکه قلب انسان روشن و منوّر بنور ایمان باشد : بهتر میتواند از آیات قرآن مجید استفاده کند ، و در محدوده نورانیّت باطن خود بحقایق قرآن مجید و متشابهات آن توجّه پیدا میکند .
و باید توجه شود که : این رشته هیچگونه مربوط بعلوم رسمی و متداول نیست ، یعنی پس از آگاهی لازم از علوم متداول باید نورانیّت باطن و ارتباط معنوی با عالم غیب پیدا شود ، تا بتواند از حقایق و از صفات عالم لاهوت و از معارف إلهی بهره مند گردد .

نهّم – پاسخگوی نیازهای بشری بودن : باید توجّه داشت که نیازهای انسان از دو جهت باید تأمین گردد – جنبه روحی – و جنبه مادّی . و بطوریکه در ذیل سؤال پنجم گفته شد : تجلّیات لفظی شامل همه مراتب هستی ( مادّی و روحانی ) میشود ، پس قرآن مجید بهمه جهات مراتب هستی از مادّی و معنوی ، شامل گشته ، و بهمه (۳۹) امور ناظر باشد ، البتّه بطور فشرده و جامع و لازم و کلّی ، بطوریکه موضوعی نیست که مورد نیاز بشر است خواه در امور مادّی دنیوی و یا در امور معنوی اخروی ، مگر آنکه در آنجهت (۴۰) حکم و دستوری وارد شده است ، و هرکدام از آن دستورها میتواند عنوانی قاطع و کلّی برای بحثی مفصّل و کتابی جامع باشد .
و در کتابهای أخلاقی (۴۱) و فقهی و معارف إلهی ، در هر بابی بیک (۴۳) آیه مبارکی تمسّک جسته ، و بحث خود را ادامه میدهند .
آری قرآن مجید محکمترین و جامعترین کتاب آسمانیست که از جانب خداوند متعال برای هدایت ( هدیً للمتّقین ) انسانها (۴۴) در هر جهت خیر و صلاح ، مادّی و معنوی ، نازل شده است .
و شرط استفاده از آن را تقوی قرار داده است ، یعنی خودداری کردن و محافظت نفس از خواهشهای نفسانی ، و نگهداری خود از أعمال و خویهای حیوانی ، و راه کمال و سعادت را در پیش گرفتن .

دهم – آنچه در عصر حاضر مورد توجّه باشد : در این عصر و بلکه در همه أعصار (۴۵) ، آنچه مهمّ و در رأس مطالب انسانی و إلهی است : موضوع توجّه بخداوند متعال و بدست آوردن اخلاص و حذف برنامه خودبینی است ، زیرا خودبینی در مقابل خدابینی باشد ، و یک فرد و یا جامعه وقتی که توجّه او بخودستایی و خودنمایی شد ، هرگز ممکن نیست که توجّه واقعی بخداوند داشته و در امور خود خدا را ببیند .
مخصوصاً أفرادیکه در رأس هر رشته و در هر تشکیلاتی خود را ستوده و برای عنوان خود کوشش می کند : نه تنها خود را منحرف و محروم از حقّ و خیر میکند ، و بلکه همه أفرادیرا که در زیر دست او هستند ، از حقیقت توحید و خداشناسی محروم و دور ساخته ، و روح بتپرستی را در وجود آنها تقویت میکند . و بزرگترین برنامه برای تربیت مردم و تقویت روح خداپرستی و توحید اینکه : پیشوایان ملّت موحّد واقعی شده و از خودپرستی و خودنمایی و خودستایی بپرهیزند ، یعنی عملاً مردم را بسوی توحید و خداپرستی و توجّه بخلوص (۴۶) دعوت کنند .
و بسیار جای تأسّف است که : اخلاص و توجّه خالص بحقّ در این زمان ریشه کن می شود ، و بجای آن دنیاپرستی و خودپرستی رواج پیدا کرده و حتّی در همه مجامع جلوه کرده ، و در پشت سر آن سلوک می کنند .
و عجب اینکه اینهمه ابتلاءات و گرفتاریهای مادّی و معنوی که مواجه مردم ما میشود ، نمیدانیم که سرچشمه آنها از کجا است ، و چون از خداوند متعال غفلت می کنیم ، خدا هم ما را بحال خود میگذارد .
نعوذ باللّه من شرور أنفسنا

حسن مصطفوی
17 ماه مبارک ۱۴۱۴ – هـ – قم

إعجاز بمعنی عاجز کردنست ، و عجز در مقابل قدرت و توانایی باشد ، و منظور عاجز کردن قرآن مجید است أفرادیرا که بخواهند با آن معارضه و مقابله کنند از جهت بیان کلمات و معانی .

و إنْ کنتم فِی رَیبٍ مِمّا نَزَّلنا عَلی عَبدِنا فأتُوا بسُوره مِن مِثْله و ادْعُوا شُهداءَکم مِن دُونِ اللّهِ إن کنتُم صادِقینَ فإن لَم تَفعَلوا و لَن

تَفعَلوا فاتَّقُوا النارَ ( بقره – ۲۳ ) .

 رَیب : توهّمی است که آلوده بشکّ (۴۷) باشد .
و سُوره : اسم مصدر است و در مقام إفراد استعمال می شود ، و بمعنی هیجان با اعتلاء و بلندی باشد ، و یکی از مصادیق این معنی سوره از قرآن مجید است ، و آن أعمّ است از مفهوم خارجی ، و شامل هر قسمتی از قرآن مجید می شود که هیجان و اعتلاء داشته باشد .
چنانکه در آیه کریمه – یَحذرُ المنافقون أن تُنزَّل علَیهم سورهٌ تُنبِّئهم بما فی قلوبهم – ۶۴ – توبه ، منظور مطلق سوره باشد .
پس در این مورد در مقام معارضه می فرماید : اگر در آنچه نازل کرده ایم توهم آلوده به تردید دارید ، و نمی توانید تسلیم باشید ، لازم است مقابله و معارضه شما عملی بوده ، و در مقابل قرآن مجید ، سوره و قسمتی را که چون قرآن باشد ( از جهت ألفاظ و معانی ) بیاورید ، و در این عمل هرچه ممکن است از دیگران و همراهان خود نیز یاری بطلبید ، و توجّه داشته باشید که چنین عملیرا (۴۸) نخواهید توانست انجام بدهید .

و در آیه ۳۸ سوره یونس این موضوع را تحلیل کرده و می فرماید :    أم یَقولونَ افْتَریٰه قلْ فأتُوا بسُورهٍ مٍثلٍه و ادْعوا مَن استَطَعتم من لَو جِئنا دون اللّهِ إن کنتم صادِقینَ بل کذّبوا بما لَم یُحیطُوا بعِلمه .

افتراء : قطع و بریدن چیزیست که توأم با تقدیر و اندازه گیری مخصوصی صورت بگیرد ، و باین مناسبت به ساختن و جعل چیزی برخلاف واقعیّت را افتراء (۴۹) گویند .
می فرماید : مخالفین گویند که این قرآن ساخته پیغمبر است ، در صورتیکه اگر چنین باشد ، دیگران هم که مسلّط بلغت (۵۰) و شعر و خطابه هستند ، می توانند چنین کتابیرا (۵۱) و قسمتی از مثل آنرا بسازند .
و آنان مجازند که بهمراهی (۵۲) همه افراد ، مانند یک سوره و یا قسمتی از آنرا ساخته و با قرآن معارضه کنند .
و آنان اشتباه بزرگی کرده ، و توجّه ندارند که تکذیب آنها بخاطر اینستکه بخصوصیّات (۵۳) قرآن مجید إحاطه ندارند ، و از این لحاظ است که در آیه گذشته بصراحت (۵۴) فرمود : و لَن تفعلوا ، یعنی هرگز نخواهید توانست چنین معارضه و مبارزه ای را داشته باشید .
آری موضوع تکذیب در موارد حقّ : همیشه و در همه جا از جهل و غفلت سرچشمه می گیرد ، و اگر کسی از حقّ و واقعیّت آگاه باشد : هرگز ممکن نیست که آنرا تکذیب کند ، زیرا تکذیب نفی کردن واقعیّت است .
و خصوصیّت و لطافت و دقّتیکه (۵۵) در قرآن مجید است : بسیار مهمّ و بی سابقه و بی لاحقه و بی نظیر است ، و ما بطور اجمال بآن (۵۶) اشاره خواهیم کرد .
و در این موضوع سخن بسیار عجیبی در مرتبه اوّل از نَظّام ( أبواسحق ابراهیم بصری شاگرد حسن بصری مشهور ، و معاصر مأمون عبّاسی و از مؤسّسین مذهب معتزله ) نقل شده ، و جمعی از معتزله و دیگران هم پیروی او کرده اند .
او می گوید که : قرآن مجید بلغت عربی فصیح و مطابق فصحای درجه اوّل مکّه و حجاز سخن گفته است ، و موادّ گفته های او ( لغت ، کلمه ، کلام ، فصاحت ، بلاغت ، بیان ) برای شعرای عرب و خطباء و گویندگان و ادباء ، روشن و معلوم بوده ، و چیزی برای آنها مجهول و پوشیده نیست .
و آنها می توانند مانند کلمات و جملات و سوره های قرآن مجید از جهت فصاحت و بلاغت سخن گویند ، زیرا بموادّ سخن آگاهی دارند .
ولی خداوند متعال در این جهت برنامه مخصوصی دارد ، و آن اینکه أفرادیرا که قصد معارضه و مقابله با قرآن مجید داشته باشند ، خداوند متعال آنها را بطور مطلق از فکر و عمل خودشان منصرف می کند .
در ملل و نحل شهرستانی ( نَظّامیّه ) گوید : نهم – قول نظّام است در موضوع إعجاز قرآن که : إعجاز از لحاظ خبر دادن از امور گذشته و آینده است ، و از جهت منصرف کردن دیگرانست از معارضه ، و مانع شدن عرب است از اهتمام کردن در جهت معارضه و مقابله با قرآن ، از روی إجبار باشد و یا عاجز نمودن ، بطوریکه اگر آزاد باشند می توانند نظیر یک سوره بمانند سوره های قرآن را از لحاظ فصاحت و بلاغت و نظم بیاورند ( ترجمه ) . و از أفرادیکه بظاهر از این نظر پیروی کرده اند ، محقّق و علّامه بزرگ شیخ جلیل أعظم أبوعبداللّه محمد بن محمّد بن نعمان حارثی عُکبری بغدادی ( مفید ) است که در ۳۳۶ – هـ ، در عُکبر از أطراف بغداد متولّد شده ، و در ۴۱۳ – هـ در بغداد برحمت ایزدی پیوسته است .
در کتاب أوائل المقالات گوید : القول فی جهه إعجاز القرآن ، أقول : منشأ در این جهت منصرف کردن أهل فصاحت و زبان است از معارضه و مقابله کردن با رسول خدا ( ص ) در رابطه إظهار إعجاز بوسیله قرآن مجید باشد ، و قرار دادن این انصراف است که شاهد و دلیل گردد بر مقام نبوّت او ، بطوریکه نتوانند نظیر آنرا بیاورند ، اگرچه قدرت و توانایی آنرا داشته باشند . و این برنامه و لطف إلهی إدامه پیدا می کند در جهت منصرف کردن دیگران تا زمان آخر – ( ترجمه ) .
البتّه شیخ بزرگوار روی إتقان (۵۷) نظر ، و إحکام عرفی مسائل دینی که مورد تفاهم موافق و مخالف بوده ، و هم با مقتضیات زمان آنروز و محیط أهل تسنّن و اعتزال وفق بدهد ، چنین نظری را إظهار می کند ، و در عین حال برگشت و نتیجه این قول به همان سخن – لَن تَفعلوا – خواهد شد .
و أمّا نظر نظّام و پیروان او : از جهاتی سست و ضعیف است .

أوّل – در اینصورت إعجاز قرآن مجید بطور مستقیم مربوط بنحو (۵۸) و قرآن مجید نخواهد بود ، بلکه مربوط می شود بصرف خداوند متعال که دیگرانرا (۵۹) از این مقابله و معارضه مانع می شود .
دوّم – این معنی در حقیقت طرفداری و حمایت است نه إعجاز ، چنانکه خداوند متعال در هر موردی از حقّ و از مظلوم طرفداری می کند ، و این موضوع ارتباطی با إعجاز ندارد ، خواه طرف عاجز گردد یا نه .
سوّم – این معنی در حقیقت اختیار و آزادی را از انسان سلب کردن است ، و آن برخلاف سنّت إلهی است که درباره انسان قرار داده است …
چهارم – در خود آیات اعجاز ، با کلمات – فأتوا بسُوره مثلِه ، و ادْعوا شُهداءَکم ، تعبیر شده است ، و مانع شدن و صرف برخلاف این دستور و أمر (۶۰) باشد ، پس این أمر لغو خواهد بود .
پنجم – جمله – بما لم یُحیطوا بعلمه ، منافی گفته او است که : فصحای عرب می توانند نظیر یک سوره از قرآنرا (۶۱) بیاورند ، و در صورتیکه إحاطه علمی ندارند چگونه می توانند با آن معارضه و مقابله کنند .
ششم – تنظیم و تالیف کتابی چون قرآن مجید ، مانند خلق و تکوین موجود و حیوانی است ، و باید از هر جهت جامع و دارای همه خصوصیّات لفظی و معنوی بوده ، و چون أعضای بدنی و باطنی کامل باشد .

خداوند متعال در سوره حجّ آیه ۷۳ می فرماید :

إنّ الّذین تَدعُون من دُونِ اللّهِ لَن یَخلُقوا ذُباباً و لو اجتَمعوا لَه .

و باید توجّه کرد که کتاب آسمانی قرآن مجید ، اگر از تکوین و خلق حیوانی کامل بیشتر نباشد کمتر نیست ، و تنها إحاطه حضوری پروردگار متعال است که یک چنین کتابی را بوجود آورده و نازل فرموده است .
و اگر همه انس و جنّ اتّفاق کنند که کتابیرا (۶۲) چون قرآن مجید جمع کرده و بیاورند : نخواهند توانست، چنانکه از آفریدن حیوانی بمثل یکی از حیوانهای کوچک با همه آن خصوصیّات ظاهری و باطنی عاجز باشند .
آری در کتاب آسمانی قرآن مجید خصوصیّاتی هست :
1- همه کلمات آن در معانی حقیقی آنها استعمال شده است ، تا تجوّز موجب تحیّر و تردید و انحراف از حقّ نگشته ، و مفاهیم مقصود بطور قاطعیّت و یقینی استفاده گردد .
و ما این قسمت را در کتاب التحقیق باثبات رسانیده ، و معانی حقیقی هریک از کلمات قرآن مجید را باستناد کتب لغت درجه اوّل بدست آورده ، و هم آن معنی حقیقی را بموارد (۶۳) استعمال آن لغت که در قرآن مجید است تطبیق داده ، و خصوصیّات را ذکر نمودیم .
2- و ضمناً در ذیل هر لغت بکلمات مترادف آن إشاره کرده ، و فروق آنها را بنحو (۶۴) اجمال بیان نموده ، و امتیاز انتخاب آن مادّه را از میان موادّ مترادف آن ، ذکر کردیم .
3- و در ضمن هر لغت ، مشتقّات آن که ذکر می شود ( از مجرّد و مزید فیه و اسم و فعل و صفت ) بخصوصیّات آن صیغه ها اشاره نمودیم .
پس در مقام مکالمه و خطابه : توجّه داشتن باین خصوصیّات ، و رعایت همه آن جزئیّات ، برای بشر ممکن نخواهد بود .
و اینست حقیقت إعجازیکه در قرآن مجید است ، و در مقابل این برنامه عملی ( رعایت همه این خصوصیّات ) همه اعتراف می کنند به قصور و عجز خودشان ، بطوریکه تا امروز با بودن فصحاء و ادبای درجه اوّل ، حتّی از غیر مسلمین ، کسی نتوانسته است ، بندای – فأتوا بسوره – پاسخ عملی بدهد .
و این معنی از لحاظ الفاظ است ، و امّا از جهت مفاهیم : آنچه در آن کتاب ذکر می شود ، در رابطه هر موضوعی باشد ، از طبیعیّات ، أخلاقیّات (۶۵) ، أحکام (۶۶) ، إلهیّات (۶۷) ، معارف و حقایق ، فلسفه و عرفان ، همه روی واقعیّت و حقیقت صد در صد بوده ، و هرکدام در محدوده الفاظ و تعبیرات با تمام دقّت و ظرافت ، کشف از حقایق و واقعیّات می کند . و کمترین تردید و شکّی در جهت واقعیّت آنها نباید داشت .
پس هر فقیه جامع و فیلسوف ماهر و عارف واقع بین و روشنفکر ، برای اطمینان و قطعی بودن نظر خود ، لازمست أفکار (۶۸) خود را باین کتاب آسمانی قاطع تطبیق بدهد .
آری هرچه دقّت و تحقیق و تفکّر عمیق در این مسائل بیشتر باشد : بهتر می توان بقاطع بودن و إعجاز قرآن مجید آگاهی پیدا کرد .

و إنّه لَکتاب عَزیز لا یأتیهِ الباطِلُ مِن بَین یَدَیه و لا مِن خَلفِه تَنزِیلٌ مِن حکیم حَمید

( فصّلت – ۴۲ ) .

و این آیه کریمه هم دلالت می کند به إعجاز و برتری قرآن مجید بطور مطلق ، نه به برتری آن بوسیله وسائل و نیروهای خارجی .
عزیز : چیزیست که تفوّق و برتری بدیگری داشته باشد .
و باطل : در مقابل حقّ بوده و چیزیست که ثباتی نداشته باشد .

حسن مصطفوی
71/۹/۵

شعر از استاد علی معلم دامغانی
در رثای علّامه مصطفوی