کتاب ارزشمند التحقیق فی کلمات القرآن اثر علامه حسن مصطفوی، یکی از پژوهش‌های مهم و کم‌نظیر در حوزه‌ی مطالعات قرآنی است. این اثر با دقت و تحقیق فراوان به بررسی واژگان و مفردات قرآن کریم پرداخته و می‌کوشد معانی حقیقی کلمات قرآن را روشن کرده و آن‌ها را از برداشت‌های مجازی و تفاسیر سطحی جدا سازد. علامع حسن مصطفوی در این کتاب بر این باور است که فهم درست آیات الهی تنها زمانی ممکن خواهد بود که نخست معنای دقیق واژه‌های به کار رفته در قرآن شناخته شود، چرا که هر کلمه بار معنایی ویژه‌ای دارد و بی‌توجهی به این ظرافت‌ها انسان را به خطا و حتی گمراهی می‌کشاند.
اهداف و انگیزه‌ها
این کتاب در پاسخ به نیاز مهمی نوشته شده است؛ بسیاری از آثار لغوی و تفسیری گذشته، گرچه گران‌بها هستند، اما بیشتر به گردآوری اقوال مختلف پرداخته و در نهایت خواننده را در میان احتمالات و نظریات متضاد رها کرده‌اند. التحقیق با رویکردی نقادانه و محققانه، به قلم علامه حسن مصطفوی، تلاش می‌کند از این پراکندگی عبور کرده و معنای دقیق و مستند هر واژه را نشان دهد. مؤلف تصریح می‌کند که هرگونه تحریف یا غفلت از معانی حقیقی قرآن، موجب کج‌فهمی و دوری از حقیقت الهی خواهد شد.
روش تحقیق و منابع
علامه مصطفوی در این اثر به مهم‌ترین منابع لغوی عرب همچون الصحاح، العین، الجمهرة، التهذیب، المصباح، المقاييس و دیگر معاجم معتبر تکیه کرده است. در عین حال، برای توضیح و تکمیل مباحث از کتاب‌هایی مانند الأساس، المفردات، الفائق و لسان العرب نیز بهره گرفته است. از ویژگی‌های بارز این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دقت در انتخاب معانی: از میان دیدگاه‌های گوناگون، دقیق‌ترین و درست‌ترین معنا برگزیده شده است.
پرهیز از زیاده‌گویی: مطالب غیرضروری یا تکراری حذف شده تا متن فشرده و مفید باشد.
توجه به نسخه‌ها و اختلاف نقل‌ها: نویسنده اختلاف نسخه‌ها را در حاشیه‌ها آورده و مسیر تحقیق را شفاف کرده است.
نظم موضوعی: هر واژه بر اساس ریشه‌ی لغوی بررسی شده و پیوند میان معانی مختلف آن توضیح داده شده است.
ویژگی‌های برجسته کتاب
1. تفکیک حقیقت از مجاز: علامه حسن مصطفوی باور دارد که قرآن در اصل خود با زبان حقیقت سخن گفته و واژگان آن باید نخست در معنای حقیقی فهمیده شوند.
2. اتکا به اجتهاد و هدایت الهی: او در مقدمه یادآور می‌شود که تنها با کوشش علمی و توفیق الهی می‌توان به فهم درست واژگان قرآن رسید.
3. کاربرد عملی برای فهم آیات: هر کلمه نه تنها از نظر لغوی، بلکه در بستر آیات قرآن تحلیل شده تا معنای نهایی آن روشن گردد.
4. زبان تحقیق‌محور: این اثر برخلاف کتاب‌های گردآورنده‌ی اقوال، در پی کشف و تثبیت معناست و همین ویژگی آن را به منبعی ماندگار تبدیل کرده است.
ارزش و جایگاه اثر
التحقیق فی کلمات القرآن صرفاً یک معجم لغوی نیست، بلکه اثری تفسیری-تحقیقی است که به خواننده امکان می‌دهد با عمق بیشتری در قرآن تدبر کند. علامه حسن مصطفوی در این کتاب نشان می‌دهد که قرآن کتابی است سرشار از دقت‌های زبانی و مفهومی که تنها با تدبر در ریشه‌های واژگان آن می‌توان به پیام واقعی‌اش دست یافت. ارزش این کتاب در آن است که نه‌تنها برای پژوهشگران علوم قرآنی و دانشجویان رشته‌های الهیات سودمند است، بلکه برای هر علاقه‌مند به فهم ژرف‌تر قرآن کریم، چراغی روشن و راهنمایی مطمئن خواهد بود.
این کتاب تلاشی است برای بازگرداندن خواننده به سرچشمه‌ی ناب الفاظ قرآن. علامه حسن مصطفوی با بهره‌گیری از منابع لغوی معتبر، دقت تحقیقی و اتکای به عنایت الهی، پرده از معانی اصیل واژگان برداشته و آن‌ها را به شکلی روشن و مستند در اختیار مخاطب قرار داده است. مطالعه‌ی این اثر فرصتی است برای آنکه قرآن کریم نه‌تنها کتابی برای تلاوت، بلکه دریچه‌ای برای کشف حقیقت و نور الهی در زندگی روزمره ما باشد.
